26. juna 2023. u prostoru Miljenko Dereta u Beogradu je održan Ženski sud za slučaj Foča u organizaciji Žena u crnom Beograd, Autonomnog ženskog centra Beograd i u saradnji sa Horizonti, Tuzla. U apsolutnoj tišini prisutnih u prostoru u kojem su umjetnici simbolički dočarali ono što se dešavalo u Foči 1992. godine slušali/e smo svjedočenja Ilvane Konjo, Kemalemira Fraštoa, Zenije Hajdarević i Halide Konjo Uzunović o patnjama, poniženjima kroz koja su prošli/e 1992. u Foči i snazi koja im je bila potrebna da budu one/i koje/i su preživjele/i. Svjedokinje/ci imaju jaku želju da javno svjedoče istinu kako bi pravda bila zadovoljena a takvi zločini se ne bi ponavljali u budućnosti. Slušale smo o zločinima čiji vinovnici nisu privedeni pravdi. Slušale smo o muškarcima iz Crne Gore koji još nisu imenovani ali su prepoznatljivi po naglasku i surovosti kada su silovali, mučili, dovodili žrtve u Crnu Goru prodavali za prisilnu prostituciju u crnogorskim kafanama.
U obavijest za ovaj Ženski sud piše: „Tokom rata u BiH (1992- 1995) Foča je bila mjesto sistematskog seksualnog nasilja i silovanja u ratu. Zahvaljujući hrabrosti žena Foče i iz cijele BiH prokrčen je put ženama širom planete u borbi za kažnjivost ratnog zločina silovanja. Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju je prvi put na slučaju Foča utvrdio da se seksualno ropstvo smatra zločinom protiv čovječnosti. Ipak, i pored ove istorijski značajne presude, neki od seksualnih zločina nad ženama i muškarcima Foče, nažalost nisu objelodanjeni niti priznati, već su prećutani i zaboravljeni… Zato želimo da nastavimo, zajedno sa ženama i muškarcima Foče, da zahtijevamo pravdu za žene žrtve seksualnih zločina u Foči i šire.”
Važna karika u ovim zločinima bila je podrška Crne Gore: pojedinici koji su direktno učestvovali, SPC koja je blagosiljala i stanovništvo koje je ćutalo. Ipak, najvažnija karika bile su političke elite koje su prihvatale sugestije međunarodne zajednice da zločinci moraju biti imenovani i kažnjeni dok su na unutrašnjem planu projektovali zaborav. Promjena vladajuće elite nije doprinijela procesu. Upozoreni su poslednji put u julu 2022. od strane Međunarodnog rezidualnog mehanizama za krivične sudove (UN), kada su u saradnji s Evropskom unijom dostavljeni vlastima Crne Gore spisi predmeta u istrazi o najmanje 15 osumnjičenih za teške zločine počinjene u Foči, uključujući ubistva, mučenja, seksualno ropstvo, prisiljavanje na prostituciju na teritoriji Crne Gore. Konkretnije, u novembru 2019. predat je istražni spis SDT-u (specijalno državno tužilaštvo) da bi pokrenulo preliminarne istrage.
Glavni specijalni tužilac je u tom predmetu formirao Specijalni istražni tim: specijalni tužilac koji radi na predmetima ratnih zločina, saradnik u Specijalnom državnom tužilaštvu i ovlašćeni policijski službenici Specijalnog policijskog odjeljenja i nastavio da sarađuje s Tužilaštvom Bosne i Hercegovine. Tražene su potrebne reforme u domaćem pravu. Navodno su pripremljene radne verzije zakonodavnih reformi koje čekaju da budu stavljene Vladi na razmatranje. Dodatnih radnji da javnost zna nema.
Na izostanak proaktivnosti u procesuiranju ratnih zločina u kontinuitetu upozorava i Evropska komisija (EK). U posljednjem neformalnom dokumentu EK o stanju u poglavljima 23 i 24 za Crnu Goru se, kao i ranijih godina, navodi da u dijelu koji se odnosi na ratne zločine još izostaju opipljivi rezultati u krivičnim istragama na konkretnim slučajevima. „Državljani Crne Gore koji su počinili zločine tokom sukoba gotovo uopšte nisu bili pozivani na odgovornost. Međutim, crnogorske vlasti prihvatile su činjenicu da je potrebno učiniti daleko više i tokom izvještajnog perioda, preduzele su korake kako bi osigurale da Crna Gora bude u stanju da ostvari mnogo više pravde i ispuni svoje obaveze”, navodi se u dokumentu EU.
Ponešto je, uprkos tajnosti postupaka (Zašto tajnost za takva zlodjela?) doprlo do javnosti.
Septembra 2020 godine tužilac posebnog odjeljenja za ratne zličine pri Tužilaštvu BIH, podigao je optužnicu protiv Ranka Radulovića da je tokom jula i augusta 1992. godine, zajedno sa drugim osobama vršio progon civilnog stanovništva bošnjačke nacionalnosti, učestvovao u napadu na civilno stanovništvo i uništavanje imovine, pomagao u silovanju djevojaka bošnjačke nacionalnosti i sam vršio isto. Radulović je optužen za krivično djelo – zločin protiv čovječnosti u BIH. Oktobra 2021. specijalna tužiteljka Lidija Vukčević je potvrdila da je uhapšen Slobodan Peković (Plužine), osumnjičen za krivično djelo ratni zločin na teritoriji Bosne i Hercegovine (BiH) počinjen od juna do kraja septembra 1992. U postupku koji je vođen 2022. osumnjičeni je
Dok silovane žene svjedoče o državno organizovanim sistematskim silovanjima, mučenjima i progonima institucije države Crne Gore odlažu, negiraju i racionalizuju umiješanost Crne Gore iako je ona neupitna. Izvještaji EU sa istim zahtjevima se nižu a nastavljaju se ratničke politike na svim nivoima.
Ljudima u Crnoj Gori se oduzima pravo da znaju ko je silovao u BiH devedesetih? Po čijem nalogu? U ime kojih ideala?
Moraju da znaju kako bi svi muškarci a i žene u Crnoj Gori prihvatili/e odgovornost za ono što je činjeno u naše ime.
Žrtve i svi oni/e koji su progovorili zaslužuju podršku, razumijevanje i saosjećanje radi njihovog a i našeg iscjeljenja.
Hvala svim svjedokinjama i svjedoku na Ženskim sudovima koji su organizovani na prostoru bivše Jugoslavije ( Sarajevo 2015. i Beograd 2023.) na njihovoj hrabrosti i ljudskosti a organizatorkama na upornosti.
Aktivistkinje Anime Ljupka Kovačević i Ervina Dabižinović
